Мәтуриди ақида мектебінің ғұламасы Әбу Муъин Мәймүн ибн Мұхаммед ән-Нәсәфи әл-Мәкхули. Бұл ғалым «Әбу Муъин ән-Нәсәфи» деген атпен әйгілі. Әбу Муъинді тұрғылықты жеріне сәйкестендіріп «ән-Нәсәфи», ал түпкі атасының есіміне сай «әл-Мәкхули» деп атайды.

Аталмыш ғалым милади жыл санауы бойынша 1027 жылы (х. 418 ж) кейбір деректерге қарағанда 1046 жылы (х.438 ж), қазіргі Өзбекстанның территориясында орналасқан, бүгінде «Карши»[1] деп аталатын Насаф  (Нахшаб) қаласында  дүниеге келген[2].  Сол кездері Нәсәф қаласы Бухарадан төрт күндік, Белхтен сегіз күндік ұзақтықта орналасқан, халық саны көп және диханшылық қатты дамыған қала болған. Қаланың ортасынан өзен ағатын.

Нәсәфи қаласы кезінде үлкен ілім ошақтарының бірі еді. Бұл қаладан тарихта аты асқақтап тұрған көптеген ғұламалар туындаған. Олардың барлығы дерлігі шыққан жерлеріне сәйкестендіріп «ән-Нәсәфи (нәсәфилік)» деген лақаппен танымал. Атап айтсақ: ғұлама Әбу Хафс Омар ән-Нәсәфи; фиқшы әрі тәпсірші Әбу Бәракәт Хафизуддин ән-Нәсәфи; қазы Әбу Исхақ Ибрахим ән-Нәсәфи; кәләмші Бурхануддин Мұхаммед ән-Нәсәфи әл-Ханафи т.б. .

Әбу Муъин ән-Нәсәфидің отбасы жайында ашық дерек келтірілмегенімен, ғалымның ілімге толы жанұяда өсіп-жетілгендігін айтуға болады. Олай болған себебі, әкесі Мұхаммед фиқһ маманы еді.  Төртінші арғы атасы Әбул Мутыъ Мәкхул ибн әл-Фазл (х.318/м.930ж) фиқһшы әрі хадисші еді. Ол Имам Тирмизиден, Имам Ахмедтің ұлы Абдулладан және Мұхаммед ибн Әйюб ар-Разиден хадис үйренген. Үшінші арғы атасы Мұхаммед ибн Мәкхуль атақты ханафи фиқшыларынан. Әкесінің әкесі де ғалым болған[3].

Әбу Муъин алғашқы ғылымын әкесінен алса керек. Бұнымен қатар, Нәсәф қаласының өзі кезінде ілім ошағы болғандығын ескерсек, Әбу Муъиннің ғалым болуына септігін тигізген екінші фактор ретінде туған жерін атауға болады.

Өмір сүрген кезеңі

Ғалым Қараханиттердің дәуірінде (942–1210 жж.) өмір сүрді. Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғрахан (915–955жж.). Сатұқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. 999 жылы Қарахан билеушісі Әли Арсыланның баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер мемлекетіне соққы берді. Қарахан хандығы ұзақ соғыстардан кейін 1004–1005 жылдары Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты[4].

Мұсылман араб жерінде де, жағдай мәз емес-тін. Аббаситтер халифалығы әлсіреп, өз алдына дербес түрлі мемлекеттердің бой көтеруіне алып келді. Соның ішінде Аббаситтер халифалығына қатты қауіп төндірген Фатимиттер еді (м. 969-1171 ж). 

«Жығылғанға жұдырық» демекші, онсызда өзара қырқысып жатқан мұсылман әлеміне, сырттан да үлкен қауіп төнді. 1096 жылы Рим папасы мұсылман әлеміне қарсы бірінші крест жорығын жариялады. 1291/1292 жылға дейін жалғасқан бұл жорық, сегіз рет болды.

Бұнымен қатар, Ислам әлемінде әһли сүннет жолын ұстанушылар мен шииіттер арасында қатты шиеліністер жиі орын алып отырды. Және де, Батыниттер, Муғтәзилиттер, Мүшәббиха, Жәхмия сыңды Пайғамбарымыздың салып кеткен сара жолынан ауытқыған түрлі ағымдар бой көрсетіп, сунниттерге түрлі шабуылдар жасады. Соның ішінде Әһли сүннет ғалымдарының сол кезендегі ең күшті әрі қуатты қарсыласы Батынит ағымы еді.  Батыниттерге қарсы Әбу Муъин ән-Нәсәфи және оның замандастары Имам Ғазали (х.450-505/м.1111-1058 ж), Имамул Харамәйн (ө.ж. Хижри 478 ж) сияқты ғалымдар кітаптар жазды[5]. Түрлі диспуттар жүргізді. Осылайша дініміздің өз қалпында сүнниттік бағытта өзгеріссіз жалғасуына бар күштерін сарп етті.

Ғылыми дәрежесі және Кәләм методы

Әбу Муъин ән-Нәсәфидің есімі өз кезеңіндегі үлкен ғұламалармен қатар тұрады. Әбу Муъиннің өзіне тән кәләм методы мен түрлі мәселелерді түсіндіру тәсілі бар. Ол кәләмінда семантикалық тәсілді қолданады. Яғни, әр нәрсеге сөздік мағынасын талқылай отырып анықтама беруге тырысқан.

Мысалы «білгірлік- (العلم) дегеніміз – қандай да бір нәрсеге сену болып табылады» деген бір мұғтәзилит кәләмшыға Әбу Муъин: «Білуді сену» деу қателік. Олай болса, білгір кісіні де, сенуші деуіміз керек (немесе сауатсыз сенушіні де ғалым деуіміз керек)... Сондай-ақ, Ұлы Алла тағаланың «Білгіш-العالم» деген сипаты бар, бірақ Оған «сенуші-( معتقد)» деген сипат тағалмайтынымыз анық. Демек, жоғарыдағы тұжырымға сәйкес Алла тағаланың «сенуші(- معتقد)» деген сипатын жоққа шығару, білгіштігін де-(العلم) жоққа шығарған болады. Бұл - әбестік... Негізінде олардың мұндай тұжырымды алға тартуларының астарында: Алланың «Білуші» сипатын жою ниеті жатыр...», - деп қарсы пікір білдіреді[6].

Сондай-ақ,  Әбу Муъиннің пікірінше көп мағыналы сөздердің нақты мағынасын қолданған жеріне сай анықтап отыруға болады. Мысалы, Аллаға қатысты көз, қол сияқты сөздердің мағыналары Жаратушы Иемізге қолданғанда, кемшіліктен пәк Жаратушы Иемізге сай мағынасы таңдалады.

Құран Кәрімде: «Алланың қолы, олардың қолдарының үстінде»[7], - делінген аяттағы «Қол» сөзіне Әбу Муъин былайша түсінік береді: «Адамның санасында «тәшбихті»[8] тудыратын аяттар мен хадистерге деген ғалымдарымыздың ұстанымы екі түрлі: Бір  топ ғалымдарымыз бойынша: «Алла тағала дене емес және оның ұқсасы (шәбиһ) жоқ» деген сенімді ту ете отырып, ондай аяттар мен хадистердегі айтылған нәрселерге иман етіп қана қойып, «неге олай» деген сұраққа жауап іздемейміз... Екінші топ ғалымдарымыздың тұжырымына қарағанда, мұндай аяттарға ТАУХИД сеніміне нұқсан келмейтіндей және ашық аяттарға қайшы келмейтіндей түрде мағына беруге болады. Айталық бір аятта келген «ҚОЛ» сөзі: Салтанат; Мемлекет; Үстемдік; Жеңілдік; Байлық; Қол-Алақан деген мағыналарға келеді.   Демек «қол» сөзін Аллаға қолданғанда, аталмыш мағыналардың ішінен, «таухид» сеніміне теріс келмейтін ұғымын таңдау ләзім»[9].

Әбу Муъиннің айтуына қарағанда Алла тағалаға бір нәрсені ұқсату, бір нәрсені теңеу түптін-түбінде Оның әзәлден бар, еш жаратылмаған және мәңгі деген сипаттамасына көлеңке түсіреді.  Сондықтан Рафизилер мен Яхуди дініндегілер секілді немесе Кәрамия мен Мүжәссимә ағымдағылар сияқты Ұлы Жаратушымызға белгілі бір мекен, орын беру дұрыс емес. Ал бұған қатысты келген аяттарға бір жақты мағына бермей, өзгеде мағыналарын қарау керек. Өйткені бір сөздің бірнеше мағынасы болуы мүмкін. Олардың әрқайсысы қолданған жеріне қарай өзгеріп отырады.  Мысалы, «Маған Зәйд келді» десе, бұл жерде тікелей түсінуге мүмкіндік бар. Себебі Зайд - адам, ол өз аяғымен келе алады. Егерде «маған хат келді» десе, бұл жерде тікелей мағынада түсіну ақымақтық. Өйткені хаттың жаны жоқ және өз бетінше келетін аяғы жоқ.

Тура осы секілді, «Әр-рахману ъалал ъарши истәуә» деген аяттағы «ъарш» сөзі: отыратын орындық; иелік-қожалық деген мағыналарға саяды. Әлгі аяттағы «истәуә» етістігінің: Орнықты; Тураланды; Кемелденді/Толысу; Иеленді; Көтерілді деген мағыналары бар[10]. Ендеше аяттағы «ъарш» сөзінің иелік-қожалық деген мағынасын алар болсақ, «истәуә» сөзіне иемденді немесе алдыңғы сөздерін ескере отырып (алты күнде жаратты) кемелденді немесе толықтай тәмәмданды деген мағына берсек те қате болмайды дейді ғалым[11].

Ертеректе пайда болған Мұғтәзилә ағымдағылардың пікірі бойынша: «Әрбір  мүжтәхид ғұлама – еш қателеспейді, айтқандарының бәрі дәл». Олардың бұл уәждеріне Әбу Муъин «мүжтәхид»[12] ұғымының сөздік мағынасын назарға ала отырып жауап береді: «Мен де зерттеп, зерделеудің нәтижесінде: «әрбір ғалым қателесуі де мүмкін, дұрыс айтуы да мүмкін» деген тоқтамға келдім. Осы тұрғыда сұрағым келгені: Мен осы жерде қателестім бе, әлде дәл айттым ба? Егер қателестің десеңіздер, «ешбір ғалым қателеспейді» деген пікірлеріңізді жоққа шығарасыздар. Дұрыс айттың дейтін болсаңыздар, онда менің «әр ғалым қателесуі де мүмкін, дәл айтуы да мүмкін» деген тұжырымымды мойындаған боласыздар (бұл кезде де жоғарыдағы тұжырымдарыңызды жоққа шығарып отырсыздар)»[13].

Әбу Муъин ән-Нәсәфидің шәкірттері

Әбу Муъин ән-Нәсәфи өзі сияқты көптеген ғалымдар тәрбиелеп шығарды. Солардың кейбірін атап өтелік:

1. Нәжмуддин Әбу Хафс Омар ән-Нәсәфи (х.461-537 /м.1068-1142). Әйгілі «Әл-Ъақаидун Нәсәфия» атты еңбектің авторы (кейіннен Имам Тәфтәзани бұл кітапқа талдау/шарх жазады). Бұнымен қоса діни ғылымның барлық саласында  (тәпсір, хадис, фиқһ, тарих, тіл т.б.) жүзге тарта еңбек жазған ғалым.
2. Ала’уддин Мұхаммед ибн Ахмед әс-Сәмәрқанди (ө.ж. х.575/м1180). «Тухфәтуль Фуқаһа» атты еңбектің авторы. Бұл еңбекке оның күйеу баласы әл-Кәсәни «әл-Бәдә’иъ ал-Сана’иъ» атты бірнеше томнан тұратын талдау (шарх) жазды.
3. Әбу Бәкр ибн Мәсъуд әл-Кәсәний (ө.ж. хижри 578 /милади 1182 ж). Атақты «әл-Бәдә’иъ ал-Сана’иъ» атты бірнеше томнан тұратын фиқһ кітабының авторы.
4. Садруль Ә'иммә Әбул Маъали әл-Бәздәуи (ө.ж. хижри 542 ж/милади 1147 ж)

Әбу Муъиннің еңбектері

Қандай да бір ғалымның ғылыми дәрежесін еңбектерінен аңғаруға болады. Бүгінгі мақаламыздың кейіпкері Әбу Муъиннің де түпсіз терең ілімге ие, әсіресе кәләм ғылымының қыр-сырын меңгерген маман екендігін жазған еңбектерінен байқауға болады. Ғалымның көптеген еңбектері болған.  Солардың біршамасы төмендегідей:

1. «Бәхруль Кәләм». Бұл еңбегінде ақида негіздерін қысқа нұсқа келтіріп, әрқайсына барынша аят-хадистен дәлелдер беріп өткен.
2. «әт-Тәмхид лиқауаъидит таухид». 
3. «Тәбсыратуль Әдиллә». Мәтуриди ақида мектебіне сай, кәләм іліміне қатысты жазылған ең ауқымды әрі күрделі  кітаптардың бірі. Бұл еңбекте сол заманда пайда болған түрлі ағымдардың теріс пікірлерінің қателіктерін анықтап, Әһли сүннет ақидасының пәктігін логика мен аят-хадисті ұштастыра отырып дәлелдеуге тырысқан. Кітаптағы қамтылған мәселелер айқын-анық түсіндірілген: Әуелі түрлі әһли сүннет ақидасына теріс пікірлерді дәлелдерімен қоса рет-ретімен баяндап, соңында олардың қателіктерін анықтап беріп отырады. Осы тұрғыдан алғанда да Әбу Муъин ән-Нәсәфидің кәләм ғылымының қыр-сырын меңгерген маман екенін осы еңбегінен де байқауға болады.
4. «Қасыдул Қауаъид фил ъилми әл-ъақаид»
5. «Әл-Ифсәд лихиләъил Илхад». Батынит деген ағымға қарсы жазған еңбегі.
6. «Изәхул-Мәхәджә ли Кәунил Ақлил Хужжә».
7. «әл-Ъумдату фи усулил фиқһ»
8. «Шарху әл-Жәмиғил Кәбир лиш-Шәйбәни»
9. «Мәнәһижул Ә’иммә»

Әбу Муъин ән-Нәсәфи 1115 жылы (хижри 508 ж.)  бір деректерге қарағанда жетпіс жасында (хижри 438-508ж), бір деректерге қарағанда тоқсан (хижри 418-508 ж) жасында қайтыс болады. Алла оны өз рахымына бөлесін!